روابط جنسی و بیماری های مقاربتی

 جامعه آماری که اعضای آن را بیمارانی مقاربتی تشکیل می دهند جامعه ای مرموز و پنهان است. نه به این دلیل که اعضای آن سعی دارند بیماری شان را پنهان کنند بلکه به این سبب که شاید افراد به طور غیرارادی به عضویت این جامعه درآمده و خود از آن بی خبر باشند. این بی خبری ممکن است سال های سال به طول بینجامد، چون رفتار ویروس ها، باکتری ها و انگل های این بیماری به گونه ای است که در دوران فراز و فرود خود نشانه های ضد و نقیضی بروز می دهند و ثبات مشخصی ندارد. از سوی دیگر، بیماری های مقاربتی از جمله بیماری هایی هستند که فقط رفتارهای خطرناک جنسی در بروز آنها نقش ندارند.

این بیماری ها ممکن است از پدر و مادری بیمار به فرزند منتقل شوند و آن فرزند نیز به طور ناخواسته موجب وسعت یافتن چرخه بیماری شود. نمی توان انگشت اتهام را صرفا به سمت کسانی گرفت که بهداشت جنسی را رعایت نمی کنند. همچنین نمی توان با تقسیم بندی افراد به آگاه و ناآگاه، متعهد و بی بند و بار، و نظایر آن ریشه این بیماری ها را به خاستگاه های فرهنگ افراد فروکاست.

عوامل مزبور اگرچه همگی در بروز بیماری دخیل اند اما تحقیقات نشان داده اند که گاه زیستن در شرایط استرس زا یا ابتلا به افسردگی های حاد می تواند قدرت سیستم ایمنی بدن را چنان کاهش دهد که فرد با داشتن حتی یک رابطه جنسی نه چندان مطمئن به راحتی به یکی از بیماری های مقاربتی مبتلا شود.

با دکتر هاله اشکی درباره جنبه های مختلف شیوع این بیماری ها صحبت کردیم. او دارای مدرک دکترا در رشته محاسبات علمی (scientific computing) از دانشگاه فلوریدای امریکاست و پایان نامه دکترایش را در زمینه پراکندگی و تحلیل شبکه شیوع بیماری های مقاربتی (Sexually Transmitted Disases) ارائه داده است. آنچه ما را بیشتر به این گفت و گو ترغیب کرد عضویت دکتر اشکی در گروهی متشکل از پزشکان ایرانی مقیم خارج از کشور به نام «کنترل اس» (CtrlSTD.com) است.

 این گروه که برای آگاه سازی زنان ایران تشکیل شده وب سایتی نیز به همین نام راه اندازی کرده است. مراجعان به این سایت می توانند، علاوه بر کسب آگاهی درباره بیماری های مقاربتی، پرسش هایشان را با پزشکان در میان بگذارند و طی 24 ساعت پاسخ دریافت کنند. خلاصه گفت و گو با دکتر اشکی را در زیر می خوانید.

کار شما روی چه بخشی از بیماری های مقاربتی متمرکز است؟

کار من هم به داده های ژنتیکی بیماری ها ارتباط دارد و هم به مدل ارتباطی آدم ها. درواقع، در کار من این مهم است که آدم ها به چه نحوی با هم در ارتباط اند. مثلا وقتی برای بستن شبکه شیوع آنفلولانزا یا ایبولا مدارس را تعطیل می کنند چه اتفاقی می افتد و این اقدام چقدر در جلوگیری از گسترش بیماری موثر است؟ البته شبکه ارتباطی در مورد بیماری های مقاربتی کمی مخفی است، چون افراد به صراحت نمی گویند با چه کسی در ارتباط هستند.

در این زمینه یکی از کرها این است که معمولا با بیمار مصاحبه می شود تا مشخص شود با افراد دیگری در ارتباط است یا نه. متاسفانه وقتی در جامعه ای داشتن روابط چندگانه چه مخفی و چه آزاد بیشتر باشد انتقال بیماری هم سریع تر می شود.

در مصاحبه هایی که با افراد انجام داده اید به چه نتیجه ای رسیده اید؟

متاسفانه خیلی از کسانی که طرف گفت و گوی من بودند حتی نمی دانستند که این بیماری ها وجود دارد. تحقیقات نشان داده است که بیشتر از 30 نوع ویروس، باکتری و انگل وجود دارند که باعث بیماری های مقاربتی می شوند اما افراد نمی دانند که بیماری های مقاربتی این قدر گسترده و در برخی موارد کُشنده هستند.

غیر از ایدز که همه از کُشنده بودن آن اطلاع دارند، چه ویروس های دیگری هستند که به اعتقاد شما افراد را در معرض خطر مرگ قرار می دهند؟

ببینید، عوامل بیماری های مقاربتی سه نوع هستند. یک نوعشان انگلی، یک نوع باکتریایی و نوع دیگر ویروسی است. بیماری های انگلی مثل قارچ ها به راحتی درمان می شوند. بیماری های باکتریایی نیز مثل کلامیدیا، سوزاک یا سفلیس معمولا به سادگی و با تجویز آنتی بیوتیک درمان می شوند. البته کلامیدیا و سوزاک اگر به موقع درمان نشوند، ممکن است به نازایی و التهاب لگن در زنان منجر شوند. سفلیس نیز در صورتی که در دوره های اولیه بیماری درمان نشود، در نهایت باعث آسیب های جدی به سیستم عصبی می شود. در ضمن، اگر فرد مبتلا باردار باشد، بیماری مقاربتی او برای بچه اش مشکل ساز می شود. نکته ای که در مورد بیماری های مقاربتی وجود دارد این است که متاسفانه خیلی هایشان نشانه ندارند و بعضی که نشانه دارند افراد در موردشان بی اطلاع اند.

نوع سوم این بیماری ها ویروسی هستند که متاسفانه اکثرشان هیچ علاج قطعی ای ندارند ولی با درمان های ضدویروس می توان آنها را کنترل کرد. عمده بیماری های ویروسی شامل ایدز، هپاتیت، هرپس (تب خال تناسلی) و اچ پی وی (زگیل تناسلی) هستند. این بیماری ها درمان قطعی ندارند.

 هرپس یا تب خال تناسلی دارای دوره های عود است که این دوره ها با گذشت زمان کمتر می شوند اما ویروس همچنان در بدن باقی می ماند و ممکن است منتقل شود. در اچ پی وی یا زگیل تناسلی نیز ویروس در اکثر موارد طی دو سال بعد از بدن دفع می شود اما انواع پرخطر آن ممکن است به سرطان دهانه رحم منجر شود. بنابراین، با توجه به اینکه این بیماری ها عموما بدون نشانه هستند، مهم است که برای اطلاع از وجود آنها آزمایش بدهیم.

تب خال تناسلی و زگیل تناسلی چه تفاوتی با هم دارند؟

تب خال تناسلی مثل تب خال دهانی نوعی از ویروس هرپس (اچ اس وی) است. هرپس نوع یک، موجب تب خال دهانی و هرپس نوع دو موجب تب خال تناسلی می شود. بعضی از انواع ویروس اچ پی وی در زنان ممکن است به سرطان دهانه رحم تبدیل شود و بیش از 70 درصد زنانی که سرطان دهانه رحم می گیرند ویروس اچ پی وی یا زگیل تناسلی داشته اند. این ویروس در مردان نیز ممکن است به سرطان دهان و گلو تبدل شود. البته امروز واکسنی برای جلوگیری از این بیماری به بازار آمده که در ایران نیز موجود است و توصیه می شود زنان 12 تا 26 ساله آن را تزریق کنند ولی متاسفانه تبلیغات گسترده ای در مورد آن نشده است.

چرا 12 تا 26 ساله؟

چون افراد اغلب در این دوره اولین رابطه جنسی را تجربه می کنند. بعد از این دوره نیز اگر از نظر جنسی فعال بوده باشند احتمالا (به دلیل امکان زیاد رفتارهای پرخطر در سنین پایین تر) در معرض ابتلا به ویروس قرار گرفته اند. به همین دلیل برای این دوره سنی واکسن توصیه می شود.

چرا توجه به زگیل تناسلی اهمیت ویژه ای دارد؟

برای اینکه نوع پرخطر ویروس آن به صورت بالقوه می تواند به سرطان تبدیل شود و سیستم ایمنی را ضعیف کند، و بعد از آن متاسفانه هیچ درمانی وجود ندارد. اغلب به بیماران توصیه می شود که با سالم زندگی کردن و قوی نگه داشتن سیستم ایمنی به بدن کمک کنند که ویروس را دفع کند. در غیر این صورت، ویروس در بدن باقی می ماند و بیمار باید تحت نظر پزشک باشد تا از انتقال آن به همسر و فرزندش و یا بروز سرطان جلوگیری شود، ولی در نهایت نمی توان آن را به طور کامل از بین برد.

 من دوستی داشتم که مهندس برق فشار قوی بود. او می گفت اولین چیزی که به ما یاد می دهند این است که در این کار امکان تجربه کردن وجود ندارد. اگر دچار برق گرفتگی بشوید، می میرید! به نظر من در مورد این بیماری ها نیز همین عبارت را می توان به کار برد. یعنی اگر فرد یک دفعه آلوده شود، ویروس در بدنش می ماند و همه عمر درگیر این بیماری خواهد بود. امکان اینکه آدم به خودش بگوید حالا یک بار ریسک می کنم، وجود ندارد.

این ویروس از مادر به فرزند منتقل می شود؟

بله. البته درصد بسیار کمی از این انتقال ها در زمانی انجام می شود که جنین داخل رحم است، که امکان آن هم با تجویز بخری داروها بسیار کمتر می شود. درواقع، بیشتر این انتقال ها از طریق تماس پوستی و اختلاط خونی حین زایمان طبیعی صورت می گیرد. در اغلب موارد، نوزاد زمانی به این بیماری مبتلا می شود که از طریق زایمان طبیعی به دنیا می آید.

 این مسئله به دلیل ارتباط پوستی نوزاد با مجاری و آلت تناسلی مادر در هنگام تولد است. به همین سبب سزارین می تواند در بسیاری از موارد جلوی این انتقال را بگیرد. این مسئله خیلی مهم است که مادر مبتلا بداند با سزارین می تواند مانع انتقال بیماری مقاربتی خود به نوزاد شود. اگر نوزاد به صورت طبیعی به دنیا بیاید بیماری به سبب تماس پوستی و گاهی اوقات به دلیل خونریزی های داخلی منتقل می شود ولی در سزارین تماس پوستی در کار نیست و بیماری به نوزاد منتقل نمی شود. مهم تشخیص این مسئله است که آیا مادر آلوده به این ویروس است یا خیر.

یعنی واقعا زایمان طبیعی چنین خطری را در بر دارد؟

بله. البته در صورتی که مادر این بیماری را داشته باشد. برخی از عفونت های مقاربتی ممکن است طی زایمان طبیعی موجب ایجاد عفونت چشمی در نوزاد شود.

بسیاری از مادران در دوران بارداری ترشحاتی دارند که به نظر خودشان مشکوک می آید. برای اطمینان از عدم ابتلا به بیماری های مقاربتی چکار باید بکنند؟ باید در این دوران آزمایش بدهند؟

بله، البته بهتر است قبل از بارداری آزمایش بدهند که مطمئن شوند هیچ بیماری ای ندارند اما حین بارداری نیز می توانند با دادن آزمایش از نبود بیماری اطمینان پیدا کنند یا در صورت وجود آن، به توصیه پزشک، برای جلوگیری از انتقال به نوزاد دارو مصرف کنند.

درباره اینکه واقعا این بیماری ها در دنیا چقدر تلفات انسانی داشته اند آماری وجوددارد؟ درباره وضعیت ایران در این زمینه هم آماری هست؟

درباره آمار جهانی باید بگویم که متاسفانه الان درصد ابتلا به این بیماری بسیار زیاد است. به طوری که از هر چهار نفر یک نفر بیماری مقاربتی دارد. در دنیا، روزانه بیش از یک میلیون نفر به یکی از بیماری های مقاربتی مبتلا می شوند. بیش از 530 میلیون نفر حامل ویروس هرپس و بیش از 290 میلیون نفر نیز حامل ویروس اچ پی وی هستند. اما در مورد ایران آماری نداریم. البته بعضی پایان نامه های پزشکی را بررسی کرده ایم که آمار خوبی در این زمینه ارائه داده اند اما این آمار بیشتر منطقه ای هستند و نمی توان آنها را به کل ایران تعمیم داد.

در غرب برای آگاه سازی در این زمینه چکار می کنند؟

وقتی اولین بار به درمانگاه دانشگاه رفتم، دیدم آنها کلی بروشور در این زمینه چاپ و توزیع کرده اند و تمام تلاش شان این است که این مسائل را به بچه ها آموزش دهند. آنها از مدارس شروع می کنند و به کودکان می آموزند که اصولا رابطه به چه معناست و سلامت جنسی چه مفهومی دارد؟

از دوران ابتدایی؟!

البته فکر کنم بیشتر این آموزش ها از دوران راهنمایی شروع می شود.

به طور کلی، می توان گفت که زنان بیش از مردان به بیماری های مقاربتی مبتلا می شوند؟

بله. زنان خیلی بیشتر به بیماری های مقاربتی مبتلا می شوند و این به دلیل نوع آناتومی دستگاه تناسلی آنهاست. خیلی اوقات ممکن است حتی ویروس این بیماری ها در بدن همسران آنها وجود داشته باشد ولی موجب بیماری شان نشود. در حالی که وجود ویروس عامل بیماری در اغلب زنان باعث ایجاد بیماری می شود.

نکته مهم این است که وقتی یکی از زوجین به این بیماری مبتلا می شود، حتی اگر بیماری اش ریشه باکتریایی داشته باشد، هر دو باید به طور هم زمان از دارو استفاده کنند و در مدت درمان با یکدیگر رابطه نداشته باشند. اگر یک نفر دارو مصرف کند و همسر او دارو مصرف نکند، او درمان می شود ولی چون قبلا باکتری به همسرش منتقل شده، با برقراری مجدد رابطه جنسی، دوباره به بیماری مبتلا می شود. این خیلی مهم است اما بیشتر زوجین در این زمینه اطلاعی ندارند.

عواملی نظیر بلوغ زودرس یا داشتن روابط جنسی پرخطر چقدر در رواج بیشتر بیماری های مقاربتی موثر است؟

بررسی این مسئله از جنبه اجتماعی و فرهنگی در حوزه تخصص من نیست اما فکر می کنم یکی از دلایل شیوع بیشتر بیماری های مقاربتی افزایش سن ازدواج باشد. دیر ازدواج کردم باعث می شود افراد قبل از اینکه وارد رابطه ای ثابت و دو نفره بشوند رابطه جنسی را تجربه کنند. ولی متاسفانه بعد از ازدواج نیز میزان ابتلا به بیماری کم نیست. اگر نحوه شکل گیری روابط و تاثیر آنها در ایجاد این بیماری ها را در داخل شبکه افراد مبتلا بررسی کنیم، می بینیم که در رابطه ای صرفا دو نفره اگر بیماری وجود داشته باشد بین آن دو نفر باقی می ماند

بهترین واژه ای که می تواند در وصف جلوگیری از شیوع بیماری به کار ببرم واژه «تعهد» است. اگر آدم ها در رابطه شان تعهد داشته باشند، فرایند شیوع بیماری بسته می شود. در غیر این صورت، به شکل تصاعدی گسترش پیدا می کند. در مورد فراگیر بودن بیماری های مقاربتی همیشه از اصطلاح «اپیدمی خاموش» استفاده می شود و این به دلیل نبودن نشانه در اکثر افراد مبتلا و در نتیجه انتقال خاموش آن است.

ساختار هنجاری جامعه چقدر در روابط ما و انتقال خاموش این بیماری تاثیر دارد و تا چه حد دست و پایمان را برای جلوگیری از گسترش بیماری می بندد؟

فکر می کنم مشکل اصلی ما شرم است. خیلی ها می گویند که اگر در جریان رابطه با همسرشان درباره این بیماری از او سوال کنند، ممکن است فکر کند که خود او چنین مشکلی دارد. در صورتی که این طور نیست و او با مطرح کردن این سوال می خواهد بگوید که این مسئله برایش مهم است و خودش هم آزمایش های لازم را انجام داده است.

درواقع، فرد با این پرسش به همسرش اطمینان خاطر می دهد که خودش سالم است. متاسفانه این شرم در زمان ابتلا به بیماری نیز وجود دارد و بین زنان خیلی شایع است. آنها از فرط ترس و خجالت حتی آزمایش های سالیانه را نیز انجام نمی دهند.

غیر از تماس پوستی، که یکی از راه های انتقال بیماری های مقاربتی است، عواملی که به کاهش سیستم ایمنی بدن منجر می شوند تا چه حد در ابتلا به این بیماری ها تاثیر دارند؟

هر نوع رابطه جنسی با فرد مبتلا می تواند موجب انتقال بیماری شود. تحقیقات نشان داده است که امکان ابتلا به بیماری های مقاربتی در افراد مبتلا به ایدز بیشتر است. البته هنوز از نظر علمی مشخص نیست که این اتفاق به سبب داشتن رابطه های پرخطر می افتد یا ضعف سیستم ایمنی بدن آنها موجب این مسئله می شود. ولی وقتی به یکی از بیماری های مقاربتی مبتلا باشد امکان ابتلای او به بقیه بیماری های مقاربتی نیز بیشتر می شود.

کدام یک از بیماری های مقاربتی می توانند جنبه ژنتیکی و وراثتی داشته باشند؟

هیچ کدام از این بیماری ها ژنتیکی نیستند و همه آنها در فرایند رابطه جنسی ایجاد می شوند.

یعنی مثلا نمی توان رد پای آنها را در ساختار DNA و ژن های حامل دید؟

نه. همان طور که گفتم، ممکن است مادری این بیماری را (در طول دوران بارداری یا حین زایمان طبیعی) به نوزادش انتقال دهد اما در این مورد هم بیماری جنبه ژنتیک ندارد.

و همان طور که گفتید، اگر سزارین انجام شود، احتمال ابتلای نوزاد بسیار کمتر است؟

بله. انتقال این بیماری ها از مادر به نوزاد بیشتر طی فرایند زایمان طبیعی صورت گرفته است.

یعنی حتی اگر مادر به ایدز مبتلا باشد، با سزارین می توان احتمال ابتلای نوزاد به این بیماری را کاهش داد؟

بله. زایمان به شیوه سزارین در بسیاری از موارد خطر انتقال بیماری ایدز از مادر به نوزاد را کاهش داده است. مادر مبتلا باید در طول دوران بارداری حتما داروهای ضدویروس مصرف کند و تحت عمل سزارین قرار بگیرد تا فرزند بدون اچ آی وی به دنیا بیاورد.

مگر ایدز از راه خون منتقل نمی شود؟

در موارد نادری ویروس اچ آی وی در طول دوران بارداری به فرزند منتقل می شود اما مادرانی که داروهای ضد اچ آی وی مصرف نکنند ممکن است هنگام زایمان بیماری را به فرزندشان منتقل کنند.

ماهنامه زنان امروز